Xebat Sozada Rojhilat

Ji bo mînak, şerê  Çaldiran  yê  di  salên  1514’yan  de  yê  qaşo  di  navbera  Osmanî  û  Sefewiyan  de  rû  dabû.  Osmanî  wekê  serwer  hatibû  bi  navkirin.  Di  rastiyê  de  eşîrên  kurd  şer  kiribun  û  bibun  serwer.  lê  ji  ber  li  ser  navê  Osmaniyan  şer  dikirin  serkeftinên  bi  dest  dixistin  li  ser  navê  Osmaniyan  dihatin  bi navkirin.  Her  du  hêzên  zilhêz  ji  bo  xwe  Kurdan  wek  mertal  bi  kar  dianîn.  Di  warê  aborî û serbazî  de  her  tim  kêmahiyên  xwe  di  nav  Kurd  û  Kurdîstanê  de  çareser  dikirin.  Jixwe  raste rast  li  hember  Kurdan  şer  nedikirin,  lê  her  du  mil  baweriyên  wan  li  hember  wan  bi  kar  dianîn  û  didan  şerkirin.  bi  wî  şêwazê  Kurd  dihatin  qetil  kirin.  welatê  wan  jî  wekê  her  tim  heta  salên  1600’jî  dihat  talan  kirin.

  Di  wan  salan  de  fermandarekî  Sefewi  yê  bi  navê  “Emîrxanê  Lepzêrîn”  hebû  kû  kurd  bû.  li  ser  navê  wan  ketibû  gelek  cengan û  serkeftinên  mezin  bi  dest  xistibûn.  di  wan  şeran  de  destek  wî  jî  jê bibû.  lewma  “Ebbas  şahê ll’  ji  hezkirina  xwe  jê  re  lepek  zêr dabû  çêkirin.

   Emirxanê  Lepzêrîn  êdî  gihîştibû  wî  rastiyê  kû  êdî  ji  bo  dewleta  Sefewîyan  xizmet  neke. pêşengiya civaka  xwe  bike  bikeve  bin  xizmeta  wan.  ji  kurdan  re  pêşengayetî  bike.  Lewma  li  herêma  Urmiyê  Qeleya  Dimdimê  li  gorî  şert  û  mercên  berxwedanekî  mezin  li  hember  Ebbas  şahê  Sefewî  ava kir.   sîxwirên  Sefewî  di  nav  çêkirina  qelayê  de  dihatin  peydakirin  û  çirke  bi  çirke  agahî  didan  Ebaas  şah,  lê  şah  destpêkê  bawer  nedikir.  Êdî  Qela  ber  bi  qedandinê  bû.  her  tişt  û  her  kes  li  gorê  berxwedanê  amade  bibûn.  Bi  zihmetî be  jî  muxbîrên  şah,  şah  xistibun  nav  tevgerê.

   Ji  her  derê  hêz  hatibun  komkirin.  “Qelaya  Dimdimê”  xistibûn nav  çemberêke mezin. şerên  dijwar  hatibun destpêkirin û  bê  navber  bi  mehan  domandibû. Şah dixwest berxwedanê  serkut  bike. Şerwanên kurd bi  berxwedanîyekî  bê  hempa  li  ber  xwe  didan  û  destanan  dinivîsandin.  bê  cudahî  jin, mêr,  pîr  û  ciwan  li  hember  dijminên  xwe  pêk  ve  şer  dikirin.

   Di  encama  şer  de  bi  sedan û hezaran  mirov  kû li  hember  hovîtiyê  şer  kiribûn,  bi  pêşengê  xwe,  Emîrxanê  Lepzêrîn  ve  Şehîd  bibun.  bi  sedan  jin  û  keçên  ciwan  ji  bo  nekevin  destên  dijminên  xwe  bi  rûmet  û  îradeya  wan  neyê  lîstin,  bixwe  xwe  şehîd  dixistin.  heta  hinek  ji  wan  zarokên  xwe  didan  hemêza  xwe û xwe  li  ser  çiyayan  de  diavêtên û  dawî  li  jiyana  xwe  dianîn.  her  wiha  keçek  bi  navê  “Qumrî” ,  heft  keziyên  xwe yê  dirêj  jê dike û  bi  hev  ve  girêdide.  xwe  dadiliqîne.  bi  wî  şêwazê  şehîd  dibe  û  wekê  wî  bi  sedan  kes  bi  şêwazên  cuda  Şehîd  dibin.  bi  jiyana  xwe  dîrokê  dixemlînin.  Lê mixabin êdî  behsa  wan  nayê  kirin.  êdî  Qela  Dimdimê  jî  hatibû  wêrankirin.  bi  hezaran û dehhezaran mirovên  li  wî  herêmê  jiyan  dikirin  hatibûn  dûr xistin  (tebît).  bi  hezaran  jî  hawara  xwe  gihandibun  çiyayên  xwe  yên  kû  her  tim  di  demên  zihmetî  de  bibûn  stargehên  wan.  lewma  wanên  di  çiyayan  de  jiyan  dikirin  ji  ber  şert  û  mercên  çiyayan,  birsîbun  û  tî bunê  gelek  kes  jiyana  xwe  ji  dest  didan.  ji  neçariyê  ji  bo  bikaribin  xwe  li  jiyanê  bigirin  malên  dewletê  û  yên  hevkarên   wan  didizîn.  ji  bo kû careke  din  jiyanê  hembêz  bikin  di  nav  hevdu  de  par  ve  dikirin  kû  ew  jî  mafê  wanê  herî  rewa bû.

   Dema  sal  dihatin  1639’an  her  du  hêzên  zilhêz  kû  Kurd  û  Kurdîstanê  bi  hemû  dewlemendiyê  wî  ve  bi  kar  dianîn  li  Qesra  Şirîn  bi  peymanekî  reşê  nemerdane  zerbeya  herî  mezin  li  Kurda  didin  û  Kurdîstanê  dixin  du  beş.  Bi  wî  şêwazê  xwestin  bi  dabeşbûna  Kurdîstanê  hêza  Kurdan  lawaz  bikin.  Lewma  Rojhilatê  Kurdîstanê  ev  377  salin  ji  beşên  dinê  qut bûye.  di  nav  xerîbiyê  de  hîştin.  Her  wiha  dewleta  navendî  ya  Îranê  di  hindirê  Rojhilat  de  jî  Kurdan  parçe parçe  kirine.  bi  sîstema ustanan  wan  ji  hevdu  cuda  kirine.  yek  ji  wan  ustanan  jî,  ustana  Urmiyê  bû.  bajar  û  bajerokên  wekê  Selmas,  Kotol,  Xoy  û  Makuyê  jî  digre  nav  xwe.  zimanê  wan  bi  kurmanci  ye.  lê  ji  ber  eşîra  Şikakî  bi  îsyana  “Simko  Şikak“  ve  bi  nav  û  deng  bun,  di  nav  zaravayên  dinê  yê  Rojhilat  de  hemî  Kurmanc  wekê  Şikak  tên  bi  nav  kirin.

                      Her  çiqas  Kurdîstan  perçe  jî  bibe  li  beşên  din  yê  Kurdîstanê  dema  berxwedanek  Kurda  ru  dida  ji  berxwedanê re  dibun  alîkar.  Ev  di  îsyanên  wekê  Babanzade,  Bedirxan,  Şêx  Ubeydulahê  Nehîrî  û  îsyanên  di  ss  20’ mîn  de  jî  xwe  da  diyarkirin.

                      Dema  Simko Şikak  dest  bi  wî  berxwedanê  kir  Kurmancên  wî  heremê  bi hêz  û coşekî  mezin  beşdarê  wî  berxwedanê  bûn.  lewma  Simko Şikak di  demekî  kurt  de  gelek  bojarên  Rojhilat  bi  dest  xist.  lê  di  nav  vî  şerî  de  gelek  xeletî  jî  rû  dan,  yek  ji  wan  xeletiyan  jî  şerê  di  navbera  Kurd  û  azeriyan  de  bû  kû  bi  dehan  hezar  kesî  ji  hevdu  qetil  kirin.  ruxmê  kû  tevgera  azadiyê  dixwaze  wî  dijminahiyê  ji  holê  rake  jî,  heta  astekî  ew  nakokî  hîn  xwe  diparêzin. 

                      Kurdên  li  herêma  Urmiye,  Salmas,  Kotol,  Xoy  û  Makuyê  her  tim  bi  kîn  û  nefreta  xweya  li  hember  degirkerên  li  ser  Kurd  û  Kurdîstanê  zal  bûne  parastine.  ciwanên  wan  her  tim  evîna  Kurdîstanekî  xweser  di  dilên  xwe  de  xemilandine.  lewma tim dema di  Kurdîstanê  de  tekoşîn  li  beramber  degirkeran  pêş  dikeve,  diherikin  nav  tekoşînê  û  berxwedanê  dikin.  Her ji lewre jî  rejîma  Îranê  wî  herêmê  wek ustana  “Azerbaycana xerbî“  bi nav kirine.  ji  bo  kû  nakokîyên  di  navbera  Kurd  û  Azeriyan  de  kûr  bikin  kû  ew her du  gelana  ji  ber  nakokîyên  nav  xweyî  li  hember  rejîmê  serî  ra nekin.  rejîm  jî  bi  rehetî  bikaribe  siyaseta  xwe  ya  krêd  bide  meşandin.  ew  pîlangêrî  heta  astekî  rolê  xwe  lîstiye.  lê  êdî  ew  pîlanên  çepel  pûç  bûne.  her  du  netew  wekê  goşt  û  hestî , bi  biratî  fêrê  bi hev re  jiyan  kirinê  bûne.  nakokî  hatine  asta  tinebunê.

    Şêwaza jiyana Kurdên kû li  wî  herêmê dene  bi  şeklê  eşîrgerayîye.  ji  ber  li  ser  sînoran  jiyan  dikin  debara  xwe  ya  jiyanî  piranî  ji  karên  ser  sînor  ango  qaçaxçitiyê  derdixin.  ji  ber  kû her tim bi  rihên  xwe  yê  berxwedaniyê  tevgeriyane,  ev  38  salên  dawiyê  rejîm  siyaseta  xwe  ya  li  wî  herêmê  taybet tir  kiriye.  sîxwirî,  ceşayetî,  besîcî,  birsîbun û  muhtacê  xwe  kirin  zêdetir  kiriye.  êdî  wisa  lêkiriye kû bira bi  bira  bawer  nake.  yên  serê  xwe  li  hember  wî  siyasetê  netewînin û  kêmek  berxwedanî  bikin,  mafê  wanê  jiyan  kirinê  di  wî  welatê  de  namîne.  neçarê  koçberî,  dûr xistin  û  zîndanê  dibin.  lêbelê  ruxmê  ewqas  êrişan  jî  her  nesil  dema  kû  pêş  dikeve,  beşdarê  tevgerên  kû  wî  serdemê  li  hember  zulm û deselatiyê  tekoşîn  dikin dibin û  bi her rihekî  bexwedan û  tekoşîn  dikin. Tim û tim  ala  ejdadên  xwe  berz  dikin  û  bedel  çi  dibe  bila  bibe  rûmeta  xwe  zindî  dihêlin.